Page 169 - เอกสารคำสอนทวารวดี - ศรีวิชัย

58 ส านักศิลปากรที่ 4 ลพบุรี, รายงานการศึกษาทางด้านโบราณคดีแหล่งโบราณคดีดงแม่นางเมือง
ต าบลเจริญผล อ าเภอบรรพตพิสัย จังหวัดนครสวรรค์ (กรณีศึกษาเฉพาะเนินดินนอกเมืองโบราณดงแม่

นางเมืองด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้) (ลพบุรี: ส านักศิลปากรที่ 4, 2552), 5 – 7.
59 เรื่องเดียวกัน, 25 ; พิมพ์ชนก พงษ์เกษตรกรรม์, “พิธีกรรมหลังความตายในวัฒนธรรมทวารวดี
มุมมองใหม่จากชุมชนโบราณดงแม่นางเมือง อ.บรรพตพิสัย จ.นครสวรรค์,” ใน เสวนาวิชาการทวารวดี
อัพเดท! ทวารวดีจากภาคสนาม (ปทุมธานี: คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ศูนย์รังสิต, 2556),
40 - 42.
60 Wesley Clark, “The Skeletons of Phong Tuek: Human Remains in Dvaravati Ritual

Contexts,” in Before Siam: Essays in Art and Archaeology, eds. By Nicolas Revire and Stephen A.
Murphy (Bangkok: River Books and The Siam Society, 2014), 324.
61 ส านักศิลปากรที่ 4 ลพบุรี, รายงานการศึกษาทางด้านโบราณคดีแหล่งโบราณคดีดงแม่นางเมือง
ต าบลเจริญผล อ าเภอบรรพตพิสัย จังหวัดนครสวรรค์ (กรณีศึกษาเฉพาะเนินดินนอกเมืองโบราณดงแม่

นางเมืองด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้), บทที่ 2.
62 เรื่องเดียวกัน, 131.
63 ดูรายละเอียดได้ใน กรมศิลปากร, รายงานการขุดค้นและขุดแต่งเมืองดงละคร อ าเภอเมือง จังหวัด
นครนายก (กรุงเทพฯ: กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2536).
64 ดูรายละเอียดได้ใน เขมิกา หวังสุข, “พัฒนาการทางวัฒนธรรมในลุ่มแม่น ้ามูล: กรณีศึกษาแหล่ง
โบราณคดี เมืองเสมา อ าเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา,” วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดี

สมัยประวัติศาสตร์) มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2543.
65 http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=332 ; ยอร์ช เ ซเ ดส์,
“ศิลาจารึกบ่ออีกา,” แปลโดย หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล และฉ ่า ทองค าวรรณ, จาก Stèle de Bô Ika
(K.400), โบราณคดี 1, 2 (ตุลาคม - ธันวาคม 2510): 55 - 58.

66 กองโบราณคดี กรมศิลปากร, ท าเนียบโบราณสถานขอมในประเทศไทย เล่ม 1 นครราชสีมา
(กรุงเทพฯ: ส านักพิมพ์สมาพันธุ์, 2535), 139 – 150 ; หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล, ศิลปะสมัยลพบุรี
(กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547. (พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพศาสตราจารย์ หม่อมเจ้า
สุภัทรดิศ ดิศกุล ป.จ.,ม.ป.ช.,ม.ว.ม. วันอังคารที่ 29 มิถุนายน พ.ศ. 2547), 8, 25.
67 สฤษดิ์พงศ์ ขุนทรง, “ความสัมพันธ์ไทย-อินเดีย: ศึกษาจากถ ้าศาสนสถานระยะแรกในประเทศ
ไทย,” ด ารงวิชาการ 6, 2 (กรกฎาคม – ธันวาคม, 2550): 40 - 60.
68 เท่าที่ทราบเรายังส ารวจไม่พบแหล่งโบราณคดีในบริเวณใกล้เคียงกับถ ้าพระโพธิสัตว์นี้ แต่ภายใน

เขต จ.สระบุรี ก็มีเมืองโบราณในวัฒนธรรมทวารวดีอย่างน้อย 2 แห่ง คือ เมืองขีดขิน อ.บ้านหมอ และเมือง
อู่ตะเภา อ.หนองแซง ซึ่งได้มีการส ารวจ-ขุดค้นโดยภาควิชาโบราณคดีแล้ว
69 หม่อมเจ้า สุภัทรดิศ ดิศกุล ทรงแปล, “ความรู้เพิ่มเติมเกี่ยวกับถ ้าพระโพธิสัตว์ อ าเภอแก่งคอย
จังหวัดสระบุรี,” เมืองโบราณ 20,4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2537) : 57 - 62. ผศ.ดร.จิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา

ได้แนะน าผู้เขียนเมื่อวันที่ 11 สิงหาคม พ.ศ. 2550 ว่า เรื่องราวที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมโปรดพระศิวะ
และพระวิษณุพร้อมกันนี้ อาจมีปรากฏอยู่ใน “ลลิตวิสตระ” คัมภีร์พุทธประวัติภาษาสันสกฤตผสมปรากฤต
ซึ่งมีแนวคิดของมหายานเข้ามาเกี่ยวข้องแล้ว

163